Przebieg adaptacji dzieci w rodzinach adopcyjnych
Przebieg adaptacji dzieci w rodzinach adopcyjnych. Ocena realizacji oczekiwań rodziców adopcyjnych.
Wykorzystując własne dziewiętnastoletnie doświadczenie pracy na stanowisku psychologa w Ośrodku Adopcyjno-Opiekuńczym w Toruniu podjęłam próbę zebrania i opracowania informacji o przebiegu adaptacji dzieci w rodzinach adopcyjnych. W tym celu, już we wcześniejszym okresie opracowałam stosowną ankietę, którą przekazywałam do wypełnienia rodzicom adopcyjnym w każdym przypadku bądź przy okazji bezpośredniego kontaktu, bądź po telefonicznym lub listownym ustaleniu z nimi gotowości do podzielenia się ze mną oczekiwanymi informacjami.
Rzeczywistość jest taka, że wiele osób, pomimo złożonych wcześniej zobowiązań, nie zwróciło do Ośrodka przekazanych formularzy. Faktycznie, do kontaktu z Ośrodkiem, a tym samym do wypełnienia ankiet skłonni są przede wszystkim Ci, którzy są zadowoleni z tego, jak obecnie funkcjonuje ich rodzina. Niemniej, przynajmniej w części, trafiły do mnie również ankiety z rodzin rozbitych, jak i z rodzin, w których adoptowane dzieci mają problemy zdrowotne lub przejawiają trudności w przyswajaniu wiedzy szkolnej. Miałam możliwość przeanalizowania procesu adaptacji 47 dzieci adoptowanych w latach 1986-2002. Informacje zamieszczone w zebranych ankietach dotyczyły:
- 20 dzieci w wieku 2-6 lat
- 15 dzieci w wieku 7-10 lat
- 12 dzieci w wieku 11-17 latrazem 47 dzieci.
I. Rozpoznanie jak przebiega adaptacja adoptowanych dzieci w rodzinach, w których zostały umieszczone
1. Jak rodzice adopcyjni zorganizowali dziecku opiekę bezpośrednio po adopcji?
Jeśli istnieje możliwość skorzystania z urlopu macierzyńskiego, to wykorzystywany on jest przez wszystkie matki adopcyjne. Duża liczba matek sprawuje stałą, bezpośrednią opiekę nad przysposobionym dzieckiem do jego wieku przedszkolnego lub do podjęcia przez dziecko nauki szkolnej. Taka sytuację miało zapewnione 14 adoptowanych dzieci. Pięcioro (5) dzieci po zakończonym przez matkę urlopie macierzyńskim zostało powierzonych opiece opłacanej osoby tzw. opiekunki lub osób spokrewnionych z rodzicami (babci, dziadka, siostry matki – 5 dzieci).
W 6 przypadkach matka kontynuowała opiekę wykorzystując urlop wychowawczy, 2 z matek, z uwagi na wiek dziecka od razu po przyjęciu dziecka do rodziny wystąpiły o urlop wychowawczy.
Dzieci przysposobione przez rodziny mieszkające na wsi pozostawały z reguły pod opieką obojga rodziców (z przewagą opieki matki).
Przy przejęciu opieki nad dzieckiem w wieku przedszkolnym lub szkolnym rodzice w początkowym okresie wykorzystywali swoje urlopy wypoczynkowe, po czym zapisywali dzieci do przedszkola lub szkoły (7). W jednej (1) z rodzin, która przysposobiła dziecko 8-letnie, ojciec będący rencistą sprawuje od początku stała, bezpośrednią opiekę nad dorastającym obecnie dzieckiem, matka pracuje zawodowo.
2. Poznanie reakcji krewnych i znajomych rodziców dziecka adoptowanego na przyjęcie dziecka do rodziny
Wszyscy ankietowani potwierdzają, że ich najbliżsi krewni – rodzice, rodzeństwo, kuzynostwo – z dużą życzliwością przyjęli adoptowane dziecko do swojej rodziny. W większości znane im były plany adopcyjne małżonków i z niepokojem oczekiwali na realizację przez nich adopcji.
Tylko w wybranych przypadkach adopcja zaskoczyła krewnych rodziców adopcyjnych, czy tez budziła w nich lęk. Obawy dotyczyły tego, czy dziecko lub dzieci pokochają swoich opiekunów.
Wśród pierwszych reakcji krewnych na adopcję ankietowani wymieniają m.in.:
akceptację – 20
radość – 8
zaciekawienie – 4
oraz podziw, wsparcie, sympatię oraz miłość. Typowe były częste odwiedziny gości i liczne prezenty. Zdarzało się zakłopotanie i utrzymywanie lekkiego dystansu.
W późniejszym okresie najczęściej rodzina nadal okazuje akceptację, serdeczność, zachwyt, życzliwość, sympatię, traktuje adoptowane dziecko podobnie jak biologiczne dzieci. Bywa, że dziecko adoptowane jest uznawane za wzór do naśladowania, lub inni rodzice – cyt.: “zazdroszczą syna, który wie, jak się zachować w każdej sytuacji”.
Znajomi rodziców adopcyjnych często są zaskoczeni adopcją, zadziwieni, wzruszeni, składają gratulacje. Przeważa w reakcjach znajomych akceptacja adopcji, bywa, że nie orientują się, iż dziecko zostało adoptowane.
W późniejszych zachowaniach znajomych, sąsiadów, osób z otoczenia dominuje nadal życzliwość, aczkolwiek zdarzają się sformułowania: “po co im ten bachor?”.
W wielu ankietach rodzice informują, że w ich otoczeniu: “nie było zbędnych pytań”, “nie rozmawia się o tym”, “nie mieliśmy problemów”.
Zdarza się, że ludzie nie wiedząc jak się zachować – czy wypada rozmawiać na temat adopcji – unikają raczej kontaktu z rodzicami adopcyjnymi, zwiększają dystans.
Czasami razi sąsiadów krzykliwość przyjętych do domu dzieci. Różnych reakcji otoczenia dopatrują się rodziny mieszkające na wsi – bywa, że rodzice adopcyjni są podziwiani za adopcję albo piętnowani za to w pewien sposób (cyt: “jakbyśmy popełnili jakieś przestępstwo, jeszcze nadal każdy śledzi jak są ubrani, jak się zachowują nasze dzieci”).
Jedna z mam adopcyjnych z bólem stwierdza: cyt. “lekarze wiedząc o adopcji próbują wynaleźć chorobę lub niepożądany objaw w zdrowiu dziecka”.
W zdecydowanej większości – zarówno krewni jak i znajomi rodzin adopcyjnych – przychylnie odnoszą się do adopcji, okazują pełną akceptację przysposobionego dziecka, deklarują wsparcie w rozwiązywaniu rozmaitych problemów.
3. Ocena stanu zdrowotnego dziecka
Dzieci kwalifikujące się do adopcji częstokroć pochodzą ze środowisk patologicznych (zaniedbanie, alkoholizm, przemoc), bywa że mają rozpoznane wady wrodzone, przewlekłe schorzenia, poważniejsze opóźnienia rozwojowe.
Z analiz zebranych ankiet wynika, że dzieci adopcyjne zgłaszane są na konsultacje do wieku poradni specjalistycznych.
Najczęściej diagnozującymi lub leczącymi dzieci adopcyjne poradniami są:
- Poradnia Okulistyczna – 7 dzieci
- Poradnia Neurologiczna – 6 dzieci
- Poradnia Psychologiczna – 6 dzieci
- Poradnia Alergologiczna – 6 dzieci
- Poradnia Logopedyczna – 5 dzieci
- Poradnia Ortopedyczna – 4 dzieci
- Poradnia Kardiologiczna – 4 dzieci
- Poradnia Laryngologiczna – 2 dzieci
- Poradnia Endokrynologiczna – 2 dzieci
- Poradnia Ortodontyczna – 2 dzieci
- Poradnia Psychiatryczna – 3 dzieci
- Poradnia Rehabilitacyjna – 1 dziecko
- Poradnia Gastrologiczna – 1 dziecko
Z informacji przekazanych przez rodziców wynika, że 30 z 47 adoptowanych dzieci nie było leczonych szpitalnie. Trójka dzieci była hospitalizowana w centrum Zdrowia dziecka w Warszawie, jedno z dzieci z uwagi na brak odporności – jako 2 –letni chłopiec 14 razy był leczony w szpitalu. Sześcioro dzieci jest po operacjach lub zabiegach chirurgicznych.
Zestawienie przeprowadzonych interwencji chirurgicznych
- usunięcie migdałów – 2 dzieci
- operowana torbiel pachwinowo-udowa – 1 dziecko
- zabieg laryngologiczny (uszy) – 1 dziecko
- operacja kardiologiczna – 1 dziecko
- usunięcie wyrostka robaczkowego – 1 dziecko
Inne przyczyny leczenia szpitalnego adoptowanych dzieci to:
- zapalenie oskrzeli – 2 dzieci
- zapalenie płuc – 2 dzieci
- podejrzenie celiakii – 1 dziecko
- uczulenie na antybiotyk – 1 dziecko
- leczenie kardiologiczne – 2 dzieci
- złamania kończyn – 2 dzieci
Mając na uwadze dużą podatność dzieci w wieku 2-17 lat na liczne schorzenia nie przypuszczam, aby przedstawiane dzieci w sposób szczególny wyróżniały się zapotrzebowaniem na leczenie szpitalne. Jednakże niepokojąca jest liczba adoptowanych dzieci korzystających z opieki neurologicznej, psychologicznej i psychiatrycznej oraz alergologicznej.
4. Obserwowane zmiany w zachowaniu dzieci
Analizując zaobserwowane przez rodziców adopcyjnych zmiany w zachowaniu przysposobionego dziecka wzięłam pod uwagę wiek dziecka w chwili przyjęcia go do rodziny.
20 dzieci trafiło do domu przed ukończeniem pierwszego roku życia.
Poniższa tabela przedstawia liczbę dzieci z ukończonym określonym miesiącem życia w pierwszym roku:
| Wiek dziecka | Liczba dzieci |
|---|---|
| 1 miesiąc | 3 |
| 2 miesiąc | 2 |
| 3 miesiąc | 1 |
| 4 miesiąc | 2 |
| 5 miesiąc | 3 |
| 6 miesiąc | 2 |
| 7 miesiąc | 1 |
| 8 miesiąc | 1 |
| 9 miesiąc | —- |
| 10 miesiąc | 2 |
| 11 miesiąc | 2 |
| 12 miesiąc | 2 |
| 1-12 miesięcy | 20 dzieci |
W latach 1986 –1993 uwarunkowania prawne umożliwiały uregulowanie sytuacji prawnej dziecka zezwalającej na jego adopcję już po ukończeniu przez nie czwartego tygodnia życia, w późniejszym okresie rodzice biologiczni – tak jak obecnie – mogli wyrazić zgodę na adopcję nie wcześniej niż w 6 tygodniu po urodzeniu dziecka.
Z relacji rodziców, którzy przyjęli pod swoją opiekę dziecko w drugim lub do piątego miesiąca życia wynika, że najmłodsze noworodki i niemowlęta powoli, ale i bez poważniejszych zaburzeń, przystosowują się do nowych warunków.
Dzieci te nie są nadmiernie płaczliwe, nie różnicują jeszcze opiekunów, satysfakcjonuje ich realizacja podstawowych potrzeb. Bywa, że dopiero w domu rodzice po raz pierwszy słyszą płacz swojego dziecka. Matka 2 i pół miesięcznej dziewczynki (to wiek dziecka w chwili przejęcia opieki) określa, że córka w trakcie pobytu w placówce “była obojętna na wszystko i wszystkich”.
Dzieci 6-12 miesięczne szybko uczą się odróżniać rodziców od innych osób, odwzajemniają już uśmiech, domagają się przytulania, bliskości fizycznej. Najczęściej domagają się obecności rodziców przy zasypianiu i rozpaczają przy rozstaniach. Protestują przy kontaktach rodziców z innymi dziećmi, nie zgadzają się nawet na bliskość współmałżonków.
Dzieci w przedziale wiekowym od roku do trzech lat stopniowo nabierają ufności do opiekunów, zaczynają okazywać przywiązanie do rodziców, domagają się usypiania. Czasami dzieci walcząc o uwagę lub w obawie o rozłąkę gryzą i szczypią swoich opiekunów (cyt.: “nie opuszczał mnie na krok, gryzł, szczypał mnie”), wymuszają krzykiem określone reakcje dorosłych.
| Przedział wiekowy | Liczba dzieci |
|---|---|
| 1 rok 1 miesiąc-1 rok 10 miesięcy | 7 |
| 2 lata – 2 lata i 5 miesięcy | 7 |
| 3 lata – 3 lata i 5 miesięcy | 5 |
| 1 rok – 3 lata i 5 miesięcy | 19 dzieci |
8 dzieci z ankietowanych rodzin trafiło do domu rodzinnego w wieku od 4 lat do 12 lat.
| Przedział wiekowy | Liczba dzieci |
|---|---|
| 4 lata – 4 lata i 8 miesięcy | 4 |
| 6 lat | 2 |
| 8 lat | 1 |
| 12 lat | 1 |
| od 4 lat – 12 lat | 8 |
Zdarza się, że dzieci w tym wieku łatwiej nawiązują kontakt z jednym rodzicem i dystansują się wobec drugiego. Sześcioletnia dziewczynka przez dłuższy czas unikała bliskiego kontaktu z ojcem (cyt. “wstydziła się, z oporem dawała ojcu buziaki”), chętnie przytulała się do matki. Czteroletnia dziewczynka, w odróżnieniu od swego trzyletniego brata nie akceptowała matki – lekceważyła jej polecenia, czuła respekt jedynie przed ojcem, jednocześnie chętniej z nim współdziałała. Czteroletni chłopcy (z dwóch rodzin) przejawiali obawy o odrzucenie. Jeden z nich dopiero w pół roku po adopcji spontanicznie zaczął okazywać radość – cyt. “poczuł, że zostanie już u nas na stałe”, drugi chłopiec długo reagował histerią na oddalenie rodziców. Starsze dzieci – albo bezwarunkowo wchodzą w bliskie relacje z rodzicami adopcyjnymi, albo początkowo są powściągliwe, a z czasem “otwarcie okazują uczucia przy każdej okazji”. Z czasem bywa, że dorastające dziecko protestując przeciw wymaganiom matki, wypowiadają się” “to po co mnie brałaś?” W większości rodzin dzieci wyrabiają w sobie silniejszą kontrole uczuć, nie mają problemów z ich okazywaniem.
Jako specjalne osiągnięcia dziecka rodzice adopcyjni wskazują m.in.:
- wyrównanie opóźnień rozwojowych
- zainteresowania poznawcze
- określone umiejętności (taniec, rysunek, sukcesy sportowe, gra na instrumencie)
- samodzielność
- odpowiedzialność
- opiekuńczość
- poszanowanie innych osób i zwierząt
Dla większości rodzin istotnym osiągnięciem ich dzieci jest ukształtowanie w sobie poczucia własnej wartości. W ocenie ankietowanych adoptowane dzieci w większości mają dobry kontakt z rówieśnikami. Czternaście dzieci uczęszczało w przeszłości lub uczęszcza do przedszkola. Dwóch chłopców miało problemy z adaptacją do warunków przedszkolnych, jeden z nich nie brał udziału w zajęciach grupowych. Dwójka dzieci, z uwagi na dostrzegane zaburzenia w zachowaniu, leczona jest psychiatrycznie. Jeden z gimnazjalistów ciągle pozostaje nieufny, nie zgadza się na wyjazdy wycieczkowe. Jedno 13-letnie dziecko na zapewnione nauczanie indywidualne, uczestniczy w nielicznych zajęciach szkolnych – jednakże nauczyciele zgłaszają rodzicom liczne skargi dotyczące zachowania dziecka (kłamstwa, kradzieże, agresja słowna i fizyczna). Większość dzieci wymaga dużej mobilizacji do nauki, są w tej grupie również dzieci chwalone przez nauczycieli i stawiane innym za wzór do naśladowania.
5. Dostrzegane niepokojące zachowania dziecka
Wśród niepokojących obecnie lub dostrzeganych we wcześniejszym okresie dziecięcych zachowań ankietowani rodzice adopcyjni wymieniają m.in.:
- symptomy choroby sierocej
- upór
- nadruchliwość
- agresja (również samoagresja)
- niszczenie zabawek
- odbieranie zabawek rówieśnikom
- nieśmiałość (wycofywanie się z kontaktów)
- zaborczość w uczuciach
- opryskliwość
- kłamstwa
- kradzieże
- samolubność
- problemy z koncentracją uwagi
Rodzice najczęściej podejmują stosowne działania zmierzające do korekcji ww. zachowań, jednakże nie zawsze starcza im motywacji do kontaktu z terapeutami i przejścia wskazanych szkoleń, udziału w spotkaniach terapeutycznych, ewentualnie podjęcia określonego leczenia dziecka.
6. Czy rodzice poinformowali dziecko o adopcji?
Wszyscy ankietowani rodzice ujawnili dziecku fakt adopcji lub też wyrażają gotowość powiadomienia go o adopcji w najbliższym czasie. Sześcioro dzieci – z uwagi na wiek, w którym zostały przysposobione – pamiętało pobyt w placówce i orientowało się w swojej sytuacji, stąd rodzicom łatwiej dyskutowało się z nimi o ich historii życiowej. Najczęściej rodzice rozpoczynają rozmawiać o adopcji z dziećmi w wieku 3-4 lata (15 dzieci) lub z 5-latkami (11 dzieci). Trójka 2-latków została powiadomiona o adopcji, ale ich rodzice mają świadomość, że nie zawsze dziecko w sposób właściwy rozumie znaczenie adopcji. Dwójka dzieci w tym wieku odwiedziła z rodzicami placówki, z których pochodziły. Jedno z tych dzieci uczestniczyło w odbiorze z placówki kolejnego adoptowanego dziecka (młodszy braciszek). Dwuletnia dziewczynka zaznajomiona została przez mamę, że kto inny ją urodził, by wyprzedzić ewentualne powiadomienie jej o tej sytuacji przez ojca adopcyjnego (zagrożenie ujawnienia adopcji w sytuacji kryzysu małżeńskiego). Matka tego dziecka ma rozeznanie, że zasygnalizowanie sprawy adopcji nie jest wystarczające, zauważa, że jeszcze wielokrotnie będzie powracać do rozmowy na ten temat. Rozmowa rodziców z dziećmi o adopcji redukuje napięcie rodziców, że ich dzieci dowiedzą się o swym pochodzeniu w sposób niestosowny od innych osób. Daje też ona szansę dzieciom na ewentualne odparcie “ataku” ze strony rówieśników czy nieprzychylnie nastawionych osób dorosłych, nie wywoła też zbyt silnej reakcji, jeśli tę informację niespodziewanie uzyska dziecko od innych nawet życzliwych mu osób (krewni, przyjaciele rodziny itp.). Bywa, że dzieci samodzielnie wymyślają sobie przyczynę rozstania z matką biologiczną – np. “poprzednia mama musiała wyjechać i nie mogła mnie zabrać”. Jedno z trojga adoptowanego rodzeństwa a dumą stwierdziło: “tata i mama nas uratowali”.
Zdarza się, że dziecko wypiera chwilowo te informację, nie chce przyjąć tego do wiadomości. Jedno z dzieci na wiadomość, że “ma dwie mamy, a wybrał sobie tę, która mogła go bardziej kochać” – pomimo, że pamięta swój pobyt w placówce – stwierdza: “nie mów, to jest głupie”. Niewątpliwie prawda, nawet w części bolesna, jest korzystna dla budowania poprawnej relacji między rodzicami adopcyjnymi i adoptowanym dzieckiem. Taką wiedzę i takie przekonanie przejawiają wszyscy ankietowani rodzice.
7. Ocena stopnia realizacji oczekiwań rodziców adopcyjnych
Dla zobrazowania w jakim stopniu rodzice adopcyjni zrealizowali swoje oczekiwania związane z adopcją, zakreślali oni stosowany punkt na skali od 0 do 6 punktów, przy czym:
0 pkt – oznacza zdecydowaną rozbieżność między wcześniejszymi planami a obecną sytuacją w rodzinie
6 pkt – oznacza pełną zgodność między planami a obecną sytuacja w rodzinie
Ocena realizacji oczekiwań dotyczyły 6 zakresów:
- na ile zostały zrealizowane plany rodziny dotyczące płci adoptowanego dziecka?
- czy odpowiadał rodzinie wiek przedstawionego dziecka?
- czy rodzina ocenia jako zadowalający stan zdrowia adoptowanego dziecka?
- czy rozwój dziecka przebiega zgodnie z oczekiwaniami rodziców?
- jak rodzina ocenia więź emocjonalną dziecka z rodzicami?
- w jakim stopniu osiągnięcia dziecka zadowalają rodziców?
Stosowne wydaje się przeanalizowanie ocen rodziców, którzy mają dzieci w określonym przedziale wiekowym. Rodzice dzieci w wieku 2-6 lat (20 dzieci) w najwyższym stopniu realizują swoje oczekiwania w zakresie dobrej więzi z przysposobionym dzieckiem (maksymalna średnia = 6). Nie zawsze satysfakcjonuje ich wiek dziecka (średnia = 5,6), najbardziej niepokoi ich stan zdrowia ( średnia = 5,1). W grupie dzieci w wieku 7-10 lat najwyżej rodzice punktują stopień realizacji ich oczekiwań w zakresie płci dziecka ( średnia =5,9), wieku dziecka (średnia = 5,8) oraz więzi z rodzicami (średnia = 5,8). Najsłabiej zadowala ich stan zdrowia dziecka (średnia = 5,4). W przedziale wiekowym 11 – 17 lat – jak wynika z ocen rodziców – dzieci mają kłopoty zdrowotne ( średnia = 4,5) i rozwojowe (średnia = 4,5). Nie w pełni satysfakcjonują też rodziców osiągnięcia adoptowanych dzieci (średnia = 4,7). W tej grupie wiekowej stopień realizacji oczekiwań rodziców adopcyjnych jest najniższy we wszystkich zakresach (zdarzają się oceny 2 pkt dotyczące rozwoju i więzi; 3 pkt – dotyczące osiągnięć, zdrowia i płci).
Średnie ocen realizacji oczekiwań rodziców przedstawia poniższa tabela:
| Przedział wiekowy | Liczba dzieci | Stopień realizacji oczekiwań | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| płeć | wiek | zdrowie | rozwój | więź | osiągnięcia | ||
| 2 – 6 lat | 20 | 5,8 | 5,6 | 5,1 | 5,4 | 6 | 5,7 |
| 7 – 10 lat | 15 | 5,9 | 5,8 | 5,4 | 5,7 | 5,8 | 5,5 |
| 11 – 17 lat | 12 | 5,3 | 5,2 | 4,5 | 4,5 | 5,2 | 4,7 |
| razem | 47 | ||||||
Uogólniając, rodzice adopcyjni najwięcej zastrzeżeń zgłaszają w odniesieniu do zdrowia przysposobionych dzieci i ich rozwoju. Rozbieżności między planami adopcyjnymi a rzeczywistością nie są tak wielkie, by określać zrealizowane adopcje jako niepowodzenie. Pomimo występowania niejednokrotnie wielu problemów zdrowotnych i opiekuńczo – wychowawczych w rodzinach adopcyjnych, większość rodziców prezentuje postawy rodzicielskie wskazujące na akceptację adoptowanego dziecka i potwierdzające ankietowy zapis jednej z matek: “kochamy go takim, jakim jest – i to na zawsze”. Dane zebrane i opracowane przez Halinę Surmiak – psychologa K-POA w Toruniu.
